کتابی که از سرآغاز کتابخانه ها می گوید، کتابخانه های باستان چه آثاری را نگاه می داشتند؟
به گزارش وبلاگ عکس، خبرنگاران، کامران برادران: امروزه وقتی به کتابخانه ها نگاه می کنیم، بلاشک این تصور به فکر مان خطور می کند که کتابخانه ها در دوران باستان، پیش از آغاز صنعت چاپ چه شکل و شمایلی داشتند. کتابخانه ها در جهان باستان اثری است درباره چنین جهانی.
این کتاب دلپذیر روایتگرِ داستانِ کتابخانه های باستان از بدو تولد است، از زمانی که کتاب ها الواح رُسی بودند و نوشتن پدیده ای بود تازه و نوپا. لیونل کاسون، پژوهشگر تاریخِ کلاسیک و نویسنده صاحب نام، خواننده را با خود به سفری می برد پرشور؛ سفری به باستانی ترین کتابخانه های سلطنتی خاورِ نزدیک، به کتابخانه های عمومی و شخصیِ یونان و روم و نخستین کتابخانه های راهبانِ مسیحی. نویسنده در این کتاب شرح می دهد که چگونه اشکال آغازینِ نخستین کتابخانه های عمومی جهت را برای کتابخانه های امروزی و علم کتابداری هموار کردند.
کاسون در کتابخانه ها در جهانِ باستان پیشرفت و توسعه کتابخانه های باستان را مو به مو واکاوی می کند؛ از تغییرات معماری گرفته تا تغییر در سازوکار، شیوه های حفظ، نگهداری و همچنین حراست از کتب. کتابخانه ها در پیچ و خمِ زمانه رازهای مگوی بسکمک را برای مخاطبان خویش آشکار کردند. کتاب کاسون هم برهمین قیاس تاریخی شگفت آور و غریب از طلوع کتابخانه و کتابداری و پیشرفت های حاصله از عصر باستان تا به امروز ارائه می دهد.؛ این اثر داستانی است افسون کننده که پیشتر گوش بنی بشری را نوازش نکرده است.
کتابخانه ها در جهان باستان گام به گام خواننده خود را با پرسش هایی گوناگون و متنوع درگیر می کند؛ پرسش هایی چون:
- میان آغاز تحصیلات و سوادآموزی و رشد و توسعه کتابخانه ها چه ارتباطی وجود دارد؟
- چه فرد یا افرادی برای نخستین بار به کتابخانه ها، به ویژه به کتابخانه اسکندریه، کمک کردند؟
- کتابخانه های باستان چه آثاری را نگاه می داشتند؟
- کتابخانه ها در دوران باستان کتاب ها را از کجا می آوردند؟
- ماهیت چاپ کتاب در یونان و رومِ باستان چه بود؟
- کاربران گوناگون (اشراف، ادبا، شخصیت های مذهبی) و کتاب های متنوع (الواح، طومارها و نسخ کهن) چه تأثیری بر آرایش و تمهیدات کتابخانه ها در دوران باستان می گذاشتند؟
- مسیحیت چگونه توانست ماهیت نگه داری کتب را تغییر دهد؟
نویسنده ابتدا به سراغ سرزمین های بین النهرین و مصر می رود. او استدلال می کند که به خاطر وجود منابع غنی آب تمدن نخستین بار از این منطقه ها سر برآورد و درنتیجه فرهنگ نوشتن و تولیداتِ فرهنگی هم نخستین بار در این مکان ها پدیدار شد. او رد الواح رُسی یافت شده در این منطقه ها را که قدمت شان به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می رسد، می گیرد؛ الواحی که در میانه بازمانده های تمدن سومریان -قومی خوشبخت که در بخش جنوبی بین النهرین می زیستند- یافت شدند.
البته نویسنده اذعان می کند که مصریان هم چندان از سومریان در این زمینه عقب نبودند، اما یافتنِ سرنخِ متونِ اینان چندان کار ساده ای نیست، چراکه در آن سرزمین از موادی استفاده می شد که در اثر مرور زمان به طور کامل از میان می رفتند. در آن دوران کرانه های رود نیل پر بود از گیاهان پاپیروس و مصریان از ساقه این گیاهان نوعی کاغذ به خصوص می ساختند؛ این کاغذ کیفیتِ بسیار خوبی داشت؛ اما مانند سایر انواع کاغذ شکننده و لطیف بود. سرزمین های بین النهرین موطن چنین گیاهانی نبود؛ اما خاکِ رس مرغوب در آن فراوان یافت می شد و به همین سبب الواحِ رُسی در آنجا بسیار معمول بود.
البته این الواح و طومارها بسیار با آن چه امروزه نام کتابخانه را بر خود دارد تفاوت داشت. بشر برای آن که بتواند چنین مکانی را برای خود، حتی به ابتدایی ترین شکل، خلق کند باید تا دوران یونانیان باستان صبر می کرد. یونان باستان، پس از عصر طلایی هومر، در سکوتی طولانی فرو رفت، تا آن که دستِ آخر در قرن نهم پیش از میلاد عصرِ درام، تاریخ، فلسفه و دیگر دستاوردهای فکریِ یونانیان فرا رسید. در اثر خلق آثاری از این دست بود که به مرور زمان اجداد کتابخانه های امروزی شکل گرفت؛ امری که یکی از نمودهایش نشر آثار نویسندگانی چون سوفوکلس، اوریپید و آیسخولوس بود.
نویسنده، پس از بررسی عصر یونانیان باستان، در فصل دوم کتاب به سراغ اسکندریه و کتابخانه مشهورش می رود. کتابخانه اسکندریه که حدود سیصد سال پیش از میلاد مسیح بنا نهاده شد، نخستین نمونه در نوع خود بود و در طول تاریخِ عصر باستان بزرگترین و والاترین نمونه باقی ماند. کتابخانه اسکندریه مختص استفاده پادشاه و مخزنی بود برای متونی که او بدان ها نیاز داشت؛ مانند مجموعه نوشته های ارسطو که با وجود حجم فراوانش ابزاری بود برای مطالعات پادشاه. نویسنده در این فصل به این پرسش می پردازد چه عواملی سبب شد در آن دوران کتابخانه ای با آن وسعت شکل بگیرد؛ آن هم در اسکندریه که قدمتش چندان بیشتر از قدمت کتابخانه نبود؟
نویسنده در فصول بعدی به شرایط و زمانه ای می پردازد که در آن کتابخانه ها وسعت یافتند؛ یعنی از آغاز قرن دوم پیش از میلاد. در دوران هلنی در آتن کتابخانه ها بسط و توسعه یافتند و ارتباطی تنگاتنگ با ورزشگاه ها در آن دوران داشتند. این کتابخانه ها با پولی که اعضای کتابخانه می پرداختند، اداره می شدند و چه بسا نخستین نمونه در این زمینه بودند.
فصول کتاب لیونل کاسون عبارتند از:
فصل نخست: سرآغازها: خاور نزدیکِ باستان
فصل دوم: سرآغازها: یونان
فصل سوم: کتابخانه اسکندریه
فصل چهارم: توسعه کتابخانه ها
فصل پنجم: سرآغازها، روم
فصل ششم: کتابخانه های امپراطوری روم: شهر روم
فصل هفتم: کتابخانه های امپراطوری روم: بیرون از شهر روم
فصل هشتم: از طومار به نسخ قدیمی
فصل نهم: به سوی قرون وسطا
کتابخانه ها در جهان باستان در 192 صفحه از سوی انتشارات دانشگاه ییل منتشر شده است.
منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران